۶. قَرَچه. دستگاه شور

5. سَلمَک (شهناز). دستگاه شور

۴. درآمد رهاوی. دستگاه شور

آهنگ سلام استاد کسایی

استاد حسن کسایی با یک واسطه شاگرد نایب اسدالله است کسی که در مورد او گفته اند که ساز «نی» را از آغل گوسفندان به دربار شاهی برد. می گویند که در سفری که نایب اسدالله به اتفاق ناصرالدین شاه به انگلستان داشته با نوازندگی خود موجب تحیر ملکه شده و ملکه گردنبند خود را به وی اعطا کرده است.

 

کسایی در ردیف شاگرد استاد ابوالحسن صبا بود اما «نی» را از مهدی نوایی آموخت و تغییراتی اساسی در صدادهی این ساز ایجاد کرد. تا پیش از او دهانه ساز را کنار لب می گذاشتند و صدای تولید شده شفاف نبود. کسایی خود در یک مصاحبه تاکید می کند که اولین نفری بوده است که ساز را در میانه دو دندان «پیش» گذاشته و از آن صدایی شفاف درآورده است.

 

همکاری وی با نوازندگان و خوانندگان مشهور آن زمان چون جلیل شهناز، علی تجویدی، احمد عبادی، تاج اصفهانی، ادیب خوانساری و... باعث شد تا نی هم‌ردیف سازهای دیگر قرار بگیرد. کمپانی C.B.S فرانسه در سال ۱۳۴۶یک صفحهٔ دورو از نوازندگی او ضبط کرد. اجراهای متعدد کسائی در جشن هنر شیراز موجب شد تا وی با نوازندگان بزرگ جهان از جمله راوی شانکار، شاران رانی و بسم الله خان، دیدار کند.

 

پس از انقلاب و تا سال 1374 ساز کسایی در ایران مهجور ماند. با از بین رفتن آرشیو موسیقی رادیو اصفهان، کسائی هم از صدا و سیما برکنار و حقوقش قطع شد. اما او در این سالها به کشورهای آلمان، انگلستان، فرانسه و هلند سفر کرد و در چند برنامه رادیویی، به اجرای برنامه پرداخت. در سال ۱۳۶۹، تندیس وی در گالری مفاخر هنری جهان در لندن نصب شد.

 

کسایی قطعه سلام را در سال 1328 و در سن 21 سالگی ساخته است. خود در یک برنامه گفته است که ریتم و مضمون آن را از نحوه سلام کردن فردی در بازار الهام گرفته است. قطعه ابتدا به نام «پل خواجو» نامگذاری شد و بعدها به «سلام صبحگاهی» تغییر نام داد.

 

استاد فرهنگ شریف نوازنده پیشکسوت این قطعه را به اسم «شادی و امید» با تار نواخته و سالها این قطعه صبح ها از رادیو ایران پخش می شده است. حمید متبسم نیز در یک اجرا روایتی جدید از این قطعه ارائه کرده است. اما حسین علیزاده در سال 72 در آلبوم صبحگاهی این قطعه را به همراه گروه سازهای ملی تنظیم کرد و به استاد کسایی تقدیم کرد که در ادامه می شنوید.

 

عبدالله خان دوامی

عبدالله خان دوامی (۱۲۷۰ روستای طاد، تفرش – ۲۰ دی ۱۳۵۹) از استادان و ردیف‌دانان موسیقی اصیل ایرانی بود.

دوامی در ۱۲۷۰ در روستای طاد از توابع تفرش به دنیا آمد. پدرش ابوالقاسم‌خان دوامی از خرده مالکین آن منطقه بود. عبدالله در ۸ سالگی به تهران مهاجرت کرد. در نوجوانی به شاگردی علی‌خان نایب‌السلطنه در آمد و ردیف آوازی راست‌پنجگاه را از او فراگرفت. بعدها نزد اساتید دیگری نظیر میرزا عبدالله، آقاحسینقلی، درویش‌خان و حسین‌خان اسماعیل‌زاده نیز تعلیم دید.در آن زمان مدرسه ای شبانه برای موسیقی به ریاست رکن الدین خان مختاری تاسیس می شود و از عبدالله دوامی، ابوالحسن صبا و علی اکبر خان شهنازی (پسر میرزا حسینقلی) دعوت به عمل می آید تا در سه مرحله ابتدایی ، متوسطه و عالی تدریس کنند.در زمان انقلاب مشروطه عبدالله دوامی به همراه شماری از هنرمندان بنام موسیقی سنتی ایران همچون درویش خان به منظور ضبط صفحات موسیقی به خارج از کشور سفر کردند که حاصل آن چند مجموعه از تصانیف و رنگ های موسیقی ایرانی بود. شغل اصلی دوامی مربوط به موسیقی نبود؛ او ۷ سال در ادارهٔ پست مشغول بود و پس از آن در وزارت دارایی کار می‌کرد تا زمانی که بازنشسته شد.

سبک و تأثیر هنری

به گفته روح‌الله خالقی وی استاد برگزیده نواهای ضربی و تصنیف بوده‌است. شاگردانی نظیر محمدرضا شجریان، فاخره صبا، محمود کریمی، نصرالله ناصح‌پور، رضوی سروستانی، فرامرز پایور،رامبد صدیف، مجید کیانی، محمدرضا لطفی و شهرام ناظری و همچنین داریوش طلایی نوازنده تار و سه تار در آموختن ردیفهای آوازی در محضر دوامی پرورش یافته‌اند.

 

تحریرهای چکشی، غلت، آکسان، ملودی پردازی زیبای گوشه‌ها و تلفیق موسیقی‌سازی و آوازی برخی از ویژگی‌های آوازی اوست.

ضبط موسیقی

عبدالله دوامی همراه با ابوالحسن اقبال‌آذر، درویش خان، سید حسین طاهرزاده و باقرخان رامشگر برای ضبط موسیقی اصیل ایرانی روی صفحهُ گرامافون در سال ۱۲۹۳ به تلفیس سفر کردند. با این حال به دلیل رخ دادن جنگ جهانی اول نسخه‌های زیادی از این صفحه‌ها به ایران نرسید. پس از آن دوامی تا مدت‌ها آثارش را ضبط نکرد، و تنها به‌طور خصوصی ردیف موسیقی خودش را برای شاگردانش ضبط می‌کرد. ردیف آوازی دوامی بعداً به‌طور کامل توسط فرامرز پایور جمع‌آوری و منتشر شد.

منبع ویکیپدیا

3- کرشمه. دستگاه شور

 

2-درآمد دوم دستگاه شور

 

1- درآمد خارا. دستگاه شور

 

 

دستگاه شور

دستگاه «شور» را مهم‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی و مادر تمامی دستگاه‌ها می‌دانند؛ چرا که پنج آواز مهم از آن منشعب شده است. البته هر یک از دستگاه‌ها تعدادی آواز و الحان فرعی دارند ولی شور، غیر از آوازهای فرعی، ملحقات دیگری هم دارد که هر یک به تنهایی مستقل‌اند. دو آواز «بیات‌ترک» و «افشاری» گامی متفاوت از شور دارند و به همین خاطر، برخی آنها را مستقل از شور می‌دانند؛ در حالی که دو آواز دیگر «ابوعطا» و «دشتی» ارتباط نزدیک‌تری با آن دارند.

}}فرهاد فخرالدینی}} اعتقاد دارد که نام «شور» ریشه در زبان عِبری «شیر» (به معنای آواز و سرود) دارد و در عصر ساسانیان وارد زبان فارسی شده است؛ نکته‌ای که «عباس اقبال‌آشتیانی» نیز روی آن صحه می‌گذارد. به عقیده داریوش طلایی، تمام ساختارهای مُدال در ردیف موسیقی ایرانی بر اساس چهار دانگ بنا می‌شود که به آنها «دانگ‌های بنیادین» می‌گویند و یکی از این چهار دانگ بنیادین، دانگ اول دستگاه شور است.

اسامی برخی از گوشه‌های دستگاه شور عبارت‌اند از کرشمه، نغمه، حزین، زیرکش سلمک‌، سلمک، گوشه ابوعطای بزرگ، مجلس‌افروز، دوبیتی، رضوی، شهناز، مثنوی، بیات‌کرد، ضرب‌اصول و شهرآشوب.

قطعه های شاخص دستگاه شور:

قطعه: یاد ایام | آهنگساز: داریوش پیرنیاکان | خواننده: محمدرضا شجریان

قطعه: گل‌پونه‌‌ها | آهنگساز: حسین پیرنیا | خواننده: ایرج بسطامی

 

دستگاه های موسیقی ایرانی

شناخت دستگاه ها در موسیقی ایرانی به روش شنیداری

موسیقی ایرانی که به آن موسیقی سنتی نیز گفته می شود از دستگاه ها و گوشه های مختلفی تشکیل شده که حتما نام آن ها را شنیده اید؛ اما ویژگی دستگاه های مختلف چیست و چگونه می توانیم دستگاه موسیقی را تشخیص دهیم؟

موسیقی سنتی

اگر حتی مخاطب جدی موسیقی سنتی هم نباشید، حتماً نام «دستگاه»ها و «گوشه»های موسیقی به گوش‌تان خورده است. همه ما به‌عنوان علاقه‌مندان موسیقی ایرانی -که آن را به صورت حرفه‌ای و آکادمیک دنبال نمی‌کنیم- همیشه دوست داشته‌ایم بدانیم این دستگاه‌ها و گوشه‌ها چیست‌اند و در آنها چه می‌گذرد؟ هر کدام چه حال و هوایی دارند؟چرا نام یکی چهارگاه است و دیگری شور؟ چرا یکی بیات اصفهان نام دارد و آن یکی شوشتری؟ این اسامی از کجا آمده‌اند؟ اصلاً چه کسی اینها را ابداع یا کشف کرده است؟ قطعه‌ای که در ماهور ساخته شده با قطعه دیگری که در شور ساخته شده، چه تفاوت‌هایی دارد؟ کدام‌ یک از قطعات معروف در مایه‌های موسیقی ایرانی ساخته شده‌اند؟ و ده‌ها سوال دیگر که همیشه برای مردم عادی و علاقه‌مندان موسیقی سنتی وجود داشته است.

دستگاه موسیقی چیست؟

در نگاه علمی، دستگاه‌های موسیقی به مجموعه‌ای از چند نغمه (گوشه) اطلاق می‌شود که با هم در گام، کوک و فواصل نت هم‌آهنگی دارند. موسیقی سنتی دارای هفت «دستگاه» و پنج «آواز» و در کل، دوازده «مایه» است. اگر بخواهیم این مسأله را به زبانی ساده توضیح دهیم، می‌توانیم بگوییم که «دستگاه‌ها» مجموعه‌ای از گوشه‌ها هستند که بر اسا‌س منطقی درونی کنار هم قرار می‌گیرند و هر یک حال‌ و هوای خاصی را القا می‌کنند. مثلاً آن را پرهیجان می‌کنند یا غمگین یا حماسی و...

اما «دستگاه‌ها» -به شیوه‌ای که ما امروزه آنها را می‌شناسیم- از دوران قاجار در موسیقی ایران معمول شده‌اند و به واسطه‌ی داشتن گوشه‌ها، موسیقی ما را از تمام موسیقی‌ های دنیا متمایز می‌کنند. این گوشه‌ها در فرم‌های مختلفی چون پیش‌درآمد، درآمد، چهارمضراب، آواز، تصنیف و رِنگ تقسیم‌بندی می‌شوند.

( ساز و آواز ایرانی وبلاگی کاملا متفاوت و حرفه ای برای دوستداران موسیقی اصیل ایرانی )

قبل از ادامه و معرفی دستگاه های مختلف ابتدا با اصلاحات رایج یا همان الفبای موسقی آشنا شویم:

الفبای موسیقی

نت: برای همه‌ی صدا‌های موسیقی از بم‌ترین تا زیرترین آنها فقط هفت نام وجود دارد که به آن‌ها نت موسیقی گفته می‌شود. این نام‌های هفت گانه در برخی کشور‌های غربی با کلمات تک هجایی و در برخی به صورت الفبایی تلفظ می‌شوند. نام نت‌ها در زبان فارسی از نامگذاری هجایی گرفته شده است.

نت های موسیقی

گوشه یا مقام: هر کدام از آهنگ هایی را که در گذشته های دور در مناطق مختلف ایران خوانده می شد، یک گوشه یا مقام می گویند. در واقع کوچکترین جزء هویت دار از ردیف موسیقی ایرانی است.

دستگاه: خیلی از گوشه های موسیقی سنتی ایران، به این خاطر که به یک منطقه تعلق دارند، حال و هوای مشابهی دارند. این گوشه های با حال و هوای مشترک، همگی در یک مجموعه به نام دستگاه جمع آوری شدند و نام اختصاصی خودشان را گرفتند.
آواز: هر آواز از مجموع چند گوشه تشکیل شده است. این گوشه ها در واقع عضوی از همان هفت دستگاه بوده اند که چون با همدیگر شباهت بیشتری داشته اند، از دل دستگاه ها بیرون کشیده شده اند و نام آواز بر مجموعه شان گذاشته شده.
ردیف موسیقی ایرانی: مجموعه این دستگاه ها و آوازها در کتابی به نام ردیف موسیقی ایرانی جمع آوری شده است. این کتاب در واقع دایرة المعارف موسیقی سنتی ایرانی است که این روزها نسخه هایی از آن به صورت اختصاصی برای هر کدام از سازها چاپ شده است. مثل ردیف موسی معروفی که برای پیانو، ردیف طاهرزاده و دوامی برای آواز و ردیف ابوالحسن صبا برای نی.
مرکب خوانی: در مرکب خوانی نوازنده از یک دستگاه شروع می کند و به تدریج وارد دستگاه های دیگر می شود. البته افرادی که این کار را می کنند، باید شناخت دقیقی از ردیف موسیقی داشته باشند. اصطلاحی در موسیقی داریم به نام فرود. برای توضیح کلمه فرود بهتر است یک مثال بزنیم تا ارتباطش را با مرکب خوانی بفهمیم؛ مثلا شما در دستگاه ماهور هستید، گوشه ها را دانه دانه جلو می روید تا می رسید به گوشه دلکش. این گوشه وجه تشابهاتی با دستگاه شور دارد. اگر نوازنده یا خواننده متبحر باشند، آن لحظه خیلی زیرکانه می تواند ادامه کار را در دستگاه شور برود اما چون کارش را از ماهور شروع کرده است نهایتا باید کار را در همان ماهور ختم کند.
در واقع خیلی زیرکانه وارد دستگاه شور می شود و دوباره برمی گردد در دستگاه ماهور فرود می آید. یعنی از نقاط تشابه دستگاه ها کمک گرفته و مرکب خوانی می کنند.
نت شاهد: نتی است که در هر دستگاه یا آواز بیشترین کاربرد را داشته و در تداعی کردن حال و هوای آن دستگاه یا آواز هم سهم بیشتری دارد. اغلب گوشه ها معمولا با نت شاهد شروع و تمام می شوند. در موسیقی غربی به این نت شاهد درجه اول گام می گویند. نوازنده خوب کسی است که این نت را در هر دستگاه یا آواز به خوبی بشناسد و به موقع از آن استفاده کند.

نت شاهد

درآمد: اولین گوشه آغاز کننده هر دستگاه و آواز. گوشه درآمد تداعی کننده حال و هوای کل آن دستگاه یا آواز است؛ یعنی اگر می خواهید حال و هوای یک دستگاه را بفهمید، بهتر است که اول درآمدش را گوش بدهید.
رپرتوار: معادل ردیف در موسیقی غربی است.در غرب برای هر ساز یک رپرتوار مجزا موجود است. در ایران هم چنین کاری را برای ردیف کرده اند و برای هر سازی ردیف مخصوص آن را تدوین کرده اند.
گام: در موسیقی غربی معادل دستگاه است که به دو دسته اصلی مینور و ماژور تقسیم می شود. به هشت نت پشت سر هم در موسیقی غربی یک گام می گویند. به فاصله بین هشت تا نت اکتاو هم می گویند.

گام

دانگ: هر چهار نت پشت سر هم یک دانگ است. در موسیقی غربی به هر دانگ یک تتراکورد می گویند. وقتی می گویند فلانی صدای شش دانگی دارد، یعنی می تواند شش تا دانگ که شامل 24 نت – یا به عبارتی سه گام است – را به ترتیب بخواند. خواننده شش دانگ کسی است که به اجرای هر بیست و چهار نت تسلط کامل دارد.
مرصع خوانی: برخلاف مرکب خوانی، نیازی نیست دنبال وجه تشابه بین دستگاه ها باشید و هر موقع دلتان بخواهد دستگاه را عوض کنید. البته خواننده متبحر طوری این کار را می کند که برای شنونده آزاردهنده نباشد. در ضمن در مرصع خوانی هیچ نیازی نیست که آواز را در همان دستگاه اولیه به پایان ببرید.

دستگاه های موسیقی ایرانی

دستگاه شور

دستگاه شور

دستگاه «شور» را مهم‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی و مادر تمامی دستگاه‌ها می‌دانند؛ چرا که پنج آواز مهم از آن منشعب شده است. البته هر یک از دستگاه‌ها تعدادی آواز و الحان فرعی دارند ولی شور، غیر از آوازهای فرعی، ملحقات دیگری هم دارد که هر یک به تنهایی مستقل‌اند. دو آواز «بیات‌ترک» و «افشاری» گامی متفاوت از شور دارند و به همین خاطر، برخی آنها را مستقل از شور می‌دانند؛ در حالی که دو آواز دیگر «ابوعطا» و «دشتی» ارتباط نزدیک‌تری با آن دارند.

«فرهاد فخرالدینی» اعتقاد دارد که نام «شور» ریشه در زبان عِبری «شیر» (به معنای آواز و سرود) دارد و در عصر ساسانیان وارد زبان فارسی شده است؛ نکته‌ای که «عباس اقبال‌آشتیانی» نیز روی آن صحه می‌گذارد. به عقیده داریوش طلایی، تمام ساختارهای مُدال در ردیف موسیقی ایرانی بر اساس چهار دانگ بنا می‌شود که به آنها «دانگ‌های بنیادین» می‌گویند و یکی از این چهار دانگ بنیادین، دانگ اول دستگاه شور است.

اسامی برخی از گوشه‌های دستگاه شور عبارت‌اند از کرشمه، نغمه، حزین، زیرکش سلمک‌، سلمک، گوشه ابوعطای بزرگ، مجلس‌افروز، دوبیتی، رضوی، شهناز، مثنوی، بیات‌کرد، ضرب‌اصول و شهرآشوب.

قطعه های شاخص دستگاه شور:

قطعه: یاد ایام | آهنگساز: داریوش پیرنیاکان | خواننده: محمدرضا شجریان

قطعه: گل‌پونه‌‌ها | آهنگساز: حسین پیرنیا | خواننده: ایرج بسطامی

دستگاه نوا

دستگاه نوا

«نوا سرانجامِ نیایش زندگی و انسان است. سرانجامِ آهنگ روشنایی روز که به تاریکی و نیستی می‌رسد. فقر و فنا است. نوید شبی تازه می‌دهد که سرانجام تولدی است تازه.» اینها را «مجید کیانی» درباره‌ی دستگاه نوا گفته است.
اگر بخواهیم به زبان ساده این دستگاه را تعریف کنیم، باید بگوییم دستگاه نوا نه زیاد شاد است و نه زیاد حزن‌انگیز و البته در موسیقی سنتی کمتر اجرا شده است. برخی از اساتید مثل علی‌نقی وزیری و روح‌الله خالقی، نوا را مشتق از شور دانسته‌اند؛ اما این دستگاه دارای تفاوت در نُت شاهد و ایست و همچنین شخصیت مستقل آوازی با شور و مشتقات آن است.

قطعه های شاخص دستگاه نوا:

قطعه: چرا رفتی؟ | آهنگساز: تهموس پورناظری | خواننده: همایون شجریان

قطعه: بی تو به سر نمی‌شود | آهنگساز: حسین علیزاده، کیهان کلهر | خواننده: محمدرضا شجریان

قطعه: شب دهم | آهنگساز: فردین خلعتبری | خواننده: علیرضا قربانی

دستگاه ماهور

دستگاه ماهور

دستگاه ماهور یکی از گسترده‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی است و در ردیف‌های گوناگون در حدود 50 گوشه را در بر می‌گیرد و به علت حالت و ملودی روانی که دارد، اغلب به صورت موسیقی شاد در جشن‌ها و اعیاد نواخته می‌شود. این دستگاه، دارای گوشه‌های متنوعی است که با مقام‌های کاملاً متفاوت در سه بخش بم، میانی و زیر اجرا می‌شود.

قطعه های شاخص دستگاه ماهور:

قطعه: مرغ سحر | آهنگساز: مرتضی نی‌داوود | خواننده: محمدرضا شجریان

قطعه:سپیده (ایران ای سرای امید) | آهنگساز: محمدرضا لطفی | خواننده: محمدرضا شجریان

دستگاه چهارگاه

دستگاه چهارگاه

«مانند پیری فرزانه دارای روحی بلند و عرفانی است و احساسات عالی انسانی را در کنار خصایص و محسنات انسانی صبور و شکیبا در خود دارد. از ناکامی‌ها و ناامیدی‌ها اشک غم می‌ریزد و در شادی‌ها و خوشی‌ها اشک شوق و سرور. این دستگاه، بهترین گزینه برای ساخت قطعات و تصانیف ملی-میهنی و حماسی است؛ به‌طوری که به زیبایی می‌تواند حالت شوق و افتخار وصف‌ناپذیری را در شنونده به وجود آورد.» اینها را در توضیح «چهارگاه» آورده‌اند.
گفتیم «شور» مهم‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی است و به آن «مادر همه دستگاه‌ها» می‌گویند؛ اما برخی از اهالی موسیقی (مثل هرمز فرهت و دکتر داریوش صفوت)، دستگاه شور را به خاطر قدمت کمترش، به عنوان دستگاه اصلی نمی‌شناسند و «چهارگاه» را لایق این عنوان می‌دانند. مهم‌ترین و زیباترین مقامات ایرانی در این دستگاه اجرا شده است. چهارگاه گامی کاملاً ایرانی و خالص است.

قطعه های شاخص دستگاه چهارگاه:

قطعه:سلام | آهنگساز: حسن کسایی | خواننده: بی کلام  (دانلود) 

قطعه:وطنم | آهنگساز: موسیو لومر | بازخوانی: سالار عقیلی

دستگاه همایون

دستگاه همایون

«مجید کیانی»، دستگاه همایون را ادامه روز، تداوم زندگی، اتحاد عشق و عاشق و معشوق و توحید می‌داند. این دستگاه به تناسب نام خود، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد؛ ولی با این حال، زمینه اجرای بسیاری از لالایی‌ها و زمزمه‌های متداول در نقاط مختلف ایران است. همچنین از نغمه‌های این دستگاه در موسیقی زورخانه نیز استفاده می‌شود. گوشه‌های ردیفی این دستگاه عبارت‌اند از: چهارمضراب، درآمد اول،‌ درآمد دوم، زنگ شتر، چکاوک،‌ طرز، بیداد، نی‌داوود، سوز و گداز، لیلی و مجنون، راوندی، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، شوشتری، جامه‌دران، راز و نیاز، میگلی، رنگ فرح و...

قطعه های شاخص دستگاه همایون:

قطعه:شد خزان| آهنگساز: جواد بدیع‌زاده | خواننده: جواد بدیع‌زاده

قطعه:سرگشته (تو ای پری کجایی)| آهنگساز: همایون خرم | خواننده: حسین قوامی

قطعه:هوای گریه (همایون-شوشتری) | آهنگساز: محمد جواد ضرابیان | خواننده: همایون شجریان

دستگاه سه‌ گاه

دستگاه سه‌ گاه

روح‌الله خالقی می‌گوید: «سه‌گاه آوازی است بی‌نهایت غمگین و ناله‌های جان‌سوز آن، ریشه و بنیاد آدمی را از جا می‌کند و از راز و نیاز عاشقانِ دوری‌کشیده و از بیچارگی بی‌نوایان و ضعیفان گفت‌وگو می‌کند.» اما مجید کیانی «سه‌گاه» را سپیده‌دم، پایان شب و آغاز روشنایی یا آغاز زندگی انسان می‌داند.

این دستگاه -که تمام کشورهای مسلمان آن را دارند- بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه که به امیدواری می‌گراید، مناسب است. آواز سه‌گاه بسیار غم‌انگیز و حزن‌آور است. گوشه‌های مهم این دستگاه عبارت‌اند از: درآمد، مویه، زابل، مخالف، حصار و...

قطعه های شاخص دستگاه سه‌ گاه:

قطعه:رسوای زمانه | آهنگساز: همایون خرم | خواننده: علیرضا قربانی

قطعه:آسمان عشق (چنان مستم) | آهنگساز: داریوش پیر نیاکان | خواننده: محمدرضا شجریان

قطعه:زهره | آهنگساز: مجید وفادار | خواننده: داریوش رفیعی

دستگاه راست‌ پنجگاه

دستگاه راست‌ پنجگا

می‌گویند زمانی که در دوران قاجاریه ردیف موسیقی ایرانی تدوین می‌شد، تدوین‌کنندگان آن ابتدا تعداد زیادی از گوشه‌ها را در دستگاه‌های ماهور، شور و متعلقات آن (همایون، اصفهان، سه‌گاه، چهارگاه و نوا) تقسیم کرده‌اند و آنچه باقی مانده را در دستگاه راست‌پنج‌گاه قرار داده‌اند. حدس دیگر آن است که دستگاه راست‌پنج‌گاه در واقع برای مرحله عالی فراگیری موسیقی ایرانی تدوین شده بوده تا نوازندگان برتر به کمک آن، با رموز مرکب‌نوازی و مرکب‌خوانی آشنا شوند.

فرهاد فخرالدینی‌، «راست و پنج‌گاه» را به این معنی می‌داند که نیمه اول گام آن، همان «راست» است و نیمه دوم از پنج مقام مختلف مشتق شده است: این پنج مقام (یا دستگاه) عبارت‌اند از ماهور، شور، نوا، سه‌گاه و همایون. از آنجا که از طریق گوشه شوشتری در دستگاه همایون می‌توان به گوشه منصوری در چهارگاه رفت، راست‌پنجگاه عملاً امکان جابه‌جایی و مدگردی بین تمام دستگاه‌های موسیقی ایرانی را فراهم می‌کند. از همین رو، این دستگاه در مرکب‌خوانی به کار می‌رود.

قطعه های شاخص دستگاه پنجگاه:

قطعه:بوسه‌های باران | آهنگساز: حسین علیزاده | خواننده: محمدرضا شجریان

قطعه:سمن‌بویان | آهنگساز: کیهان کلهر | خواننده: محمدرضا شجریان

آواز افشاری

آواز افشاری منسوب به ایل افشار از طوایف ترک ایرانی و از متعلقات چهارگانه دستگاه شور (به همراه ابوعطا، دشتی و بیات‌ترک) است. افشاری آوازی است محزون و غم‌انگیز و حالتی بسیار خوش و دل‌پسند دارد. افشاری را مملو از شکایات و غم و اندوه دانسته‌اند. کرشمه، جامه‌دران، بسته‌نگار، قرایی، مثنوی پیچ، نهیب، عراق، حصار، مسیحی، تخت طاقدیس و صدری، قره‌باغی، و شاه ختایی از گوشه‌های مطرح این آواز به شمار می‌آیند.

قطعه های شاخص آواز افشاری:

قطعه:آواز این دهان (مثنوی افشاری) | آهنگساز: - | خواننده: محمدرضا شجریان

قطعه:آرام جان | آهنگساز: گروه آوا | خواننده: محمدرضا شجریان

آواز ابوعطا

آواز ابوعطا، یکی دیگر از آوازهای چهارگانه متعلق به دستگاه شور است. ابوعطا با اسامی دیگری مانند «سارنج» (صلحی) و «دستان عرب» نیز شناخته می‌شود. انسان با گوش دادن به ابوعطا به فکر فرو می‌رود و به مسائل پیرامونش می‌اندیشد.
ابوعطا در محدوده حجاز دارای نغمه‌هایی نزدیک به الحان عربی است. اما آواز ابوعطا خود، مورد پسند ایرانیان است. با اینکه ابوعطا با نام «دستان عرب» هم شناخته می‌شود و در گوشه‌هایی بسیار به نغمه‌های عربی نزدیک است، اما دستگاه ابوعطا دستگاهی کاملاً ایرانی و اصیل به شمار می‌رود.

قطعه های شاخص آواز ابوعطا:

قطعه:حال که تنها شده‌ام | آهنگساز: همنواز نی: محمد موسوی | خواننده: محمدرضا شجریان

قطعه:آتش دل | آهنگساز: عبدالحسین برازنده | خواننده: جلال تاج‌اصفهانی

قطعه:بهار دلکش | آهنگساز: درویش‌خان | خواننده: محمدرضا شجریان

آواز بیات‌ اصفهان

روح‌الله خالقی، آواز اصفهان را «گاهی شاد و گاهی غمگین» می‌خواند و حالت آن را «بین غم و شادی» توصیف می‌کند. ایستادن روی درجه دوم گام اصفهان (گوشه بیات‌راجه) حالت خاصی شبیه به گوشه بیداد همایون به آهنگ می‌دهد که از نظر نت‌بندی مانند یکدیگر هستند.

برخی زمان مناسب برای گوش فرادادن به آواز اصفهان را قبل از طلوع آفتاب می‌دانند و به همین دلیل نیز حس آن را مناجات‌گونه و متفکرانه بیان می‌کنند. رنگ اختصاص‌یافته به این آواز، سبز روشن و عنصر آن شعله آتش است. آواز اصفهان یا بیات اصفهان یکی از آوازهای پنج‌گانه موسیقی سنتی ایرانی است. برخی این دستگاه را جزء دستگاه شور و برخی از متعلقات همایون دانسته‌اند.

قطعه های شاخص آواز بیات‌ اصفهان:

قطعه:آمدی جانم به قربانت | آهنگساز: روح‌الله خالقی | خواننده: غلامحسین بنان

قطعه:یار دبستانی من | آهنگساز: منصور تهرانی | خواننده: بازخوانی: جمشید جم

قطعه:نازنین مریم | آهنگساز: فولکلور | خواننده: بازخوانی: محمد نوری

آواز بیات‌ ترک

بیات‌تُرک از آوازهای چهارگانه دستگاه شور است. شاید مهم‌ترین و بارزترین نمونه‌ای که ایرانیان از بیات‌ترک در ذهن دارند، اذان معروف مرحوم رحیم موذن‌زاده اردبیلی است که روزانه هزاران بار از رادیو و تلویزیون و گل‌دسته‌های سراسر ایران پخش می‌شود و نه‌تنها طراوت خود را از دست نداده، بلکه هر بار شنیدنش تازگی دارد.

قطعه های شاخص آواز بیات‌ ترک:

قطعه:اندک اندک | آهنگساز: جلال ذوالفنون | خواننده: شهرام ناظری

قطعه:الا یا ایها الساقی | آهنگساز: جلال ذوالفنون | خواننده: شهرام ناظری

آواز دشتی

آواز دشتی از متعلقات دستگاه شور است که آن را «آواز چوپانی» نیز نامیده‌اند. این آواز علی‌رغم اینکه غم‌انگیز و دردناک است اما در عین حال، لطافت و ظرافت بسیار دارد. هرچند که آواز دشتی، امروزه بین مردم گیلان رواج یافته و گوشه‌هایی مانند دیلمان و گیلکی متعلق به شمال ایران است، اما اصل آواز دشتی متعلق به منطقه دشتستان در جنوب کشور است و دردهای زمانه و روزگار پر از مشقت و سختی عشایر و چوپانان و مردمان کوهپایه‌نشین زاگرس را روایت می‌کند.

قطعه های شاخص آواز دشتی:

قطعه:ای ایران | آهنگساز: روح‌الله خالقی | خواننده: بنان

قطعه:گلنار | آهنگساز: مجید وفادار | خواننده:داریوش رفیعی

قطعه:از خون جوانان وطن | آهنگساز:عارف قزوینی | خواننده: محمدرضا شجریان

آواز شوشتری

شوشتری گوشه‌ای است از دستگاه همایون. از همایون دو گوشه مشتق می‌شوند: یکی گوشه «شوشتری» و دیگری «اصفهانی». شوشتر روی تمام دستگاه‌های موسیقی ایران آهنگ‌های محلی دارد و برای هر کدام از دستگاه‌های موسیقی ایران، یک ردیف محلی در شوشتر اجرا می‌شود. این در حالی است که در شهرهای دیگر، تنها روی یک یا دو دستگاه از موسیقی سنتی ردیف محلی دارند؛ یعنی آواز محلی را موافق یک یا دو دستگاه می‌خوانند. اما در شوشتر موافق همه دستگاه‌ها آهنگ محلی دارند. اغلب باغبان‌ها، بافنده‌ها، معمارها و بیشتر مردم در شوشتر، موسیقی را خوب می‌دانند و خوب می‌خوانند.

قطعه های شاخص آواز شوشتری:

قطعه:امشب شب مهتابه | آهنگساز:علی‌اکبر شیدا | بازخوانی: مرضیه

قطعه:بی‌قرار (در هوایت بی‌قرارم) | آهنگساز:جلیل عندلیبی | بازخوانی: شهرام ناظری

قطعه:با من صنما (آرایش غلیظ) | آهنگساز:سهراب پورناظری| بازخوانی: همایون شجریان

 

شما هم اگر مثل من طرفدار موسیقی ایرانی هستید با شاخص قرار دادن قطعه آهنگ های معرفی شده می توانید دستگاه های ایرانی را تشخیص بدهید و به یک شنونده حرفه ای موسیقی سنتی تبدیل شوید.

پیشنهاد می کنم اگه به موسیقی علاقه دارید، حتما پادکست هُشتَک رو که در زمینه شناخت موسیقی ایرانی به روش شنیداری فعالیت می کنه، دنبال کنید.

منبع: ویرگول